“Nutraceutical” که معادل فارسی آن غذا دارو یا غذای فراسودمند می باشد عبارتی ست که اولین بار در سال 1979 توسط Stephen DeFelice بیان شد. این عبارت به معنای غذا یا اجزایی از غذاست که دارای مزایای پزشکی و سلامت بخشی از جمله پیشگیری یا درمان بیماری باشد.
مواد غذایی فراسودمند ممکن است از مواد غذایی خالص و بدون افزودنی ، مکمل های غذایی و رژیم های غذایی گرفته تا غذاهای مهندسی ژنتیک ، محصولات گیاهی و محصولات فرآوری شده مانند غلات ، سوپ ها و نوشیدنی ها متفاوت باشد.
در علم تغذیه در گذشته تلاش صرفا برای داشتن رژیم غذایی متعادل و گرفتن مواد مغذی به اندازه ی لازم بدن بود مثلا چربی، کلسترول یا نمک بیش از چیزی که برای بدن نیازست در رژیم غذایی نباشد اما با پیشرفت علم امروزه تمرکز علاوه بر دریافت متعادل و بهینه مواد غذایی بر روی افزایش میانگین عمر و شناسایی اجزای با کیفیت در ترکیب غذایی نیز قرار گرفته. یعنی استفاد ه از اجزایی که با اضافه شدن به رژیم غذایی موجب کاهش بیماری ها و بالا رفتن سطح سلامت و کیفیت زندگی شوند. اینجاست که اهمیت داشتن رژیم غذایی غنی شده با غذاهای فراسودمند روشن میشود.
علاقه مندی رو به رشد مردم نسبت به غذاداروها نشان دهنده افزایش اطلاعات و آگاهی مردم از مطالعات اپیدمیولوژیکی ست که ثابت میکند مثلا یک رژیم غذایی خاص یا جزیی از یک رژیم غذایی با کاهش خطر ابتلا به یک بیماری خاص ارتباط چشم گیری دارد.[1]
میتوان گفت مهم ترین بیواکتیو موجود در گیاهان و محصولات گیاهی فلاونویید ها هستند. فلاونویید ها مانند سایر ترکیبات فنلی به عنوان آنتی اکسیدان قوی و شلاتور فلزات در بدن عمل میکنند.
تاثیرات مثبت فلاونویید ها بر روی سلامت بخشی:
- آنتی اکسیدان قوی
- ضد میکروبی (باکتری، قارچ، ویروس)
- فعالیت ضد ایجاد زخم های گوارشی
- محافظ کبد
- ضد التهاب
- ضد دیابت
- تاثیر بر سیستم قلبی عروقی به عنوان عامل شل کننده ی عروق
- مقابله با تصلب شرایین
- ضد ترومبوژنیک
با توجه به تعاریفی که در ابتدا گفته شد می توان گفت ماده ی غذایی که دارای فلاونویید باشد یک ماده غذایی فراسودمند و درجه یک محسوب می شود. عسل محصول فعالیت زنبور عسل روی شهد گیاهان بوده و یک منبع غنی از فلاونویید ها به شمار می آید. البته لازم به ذکر است که عسل دارای ترکیبات مفید بی شماری ست که فلاونویید ها تنها بخشی از آن هاست. انواع ویتامین ها و پروتئین های مفید بخش دیگری از دنیای عسل است که جداگانه باید مورد بررسی قرار بگیرد.[2]
از دوران باستان تا دنیای مدرن امروز استفاده های دارویی عسل ادامه دارد و سلامت بخشی این فراورده ی طبیعی بر کسی پوشیده نیست.
از گذشته و در طب سنتی ایده ترکیب عسل به عنوان یک ماده ی دارویی با سیاه دانه که آن هم دارای خواص پزشکی بسیار زیادی بوده شکل گرفته و تحت عنوان معجون دو سین رایج ست. امروزه با پیشرفت علم و آگاهی بیشتر نسبت به خواص هر ماده و پتانسیل ترکیبات شیمیایی موجود در هر ماده برای سلامت بخشی، ترکیبات بیشتری از عسل ایجاد شده که هدف آن ایجاد ترکیبات غذایی فراسودمند با طعمی مطبوع و خواص دارویی بیشتر از قبل جهت افزایش سطح سلامتی و کیفیت زندگی افراد جامعه بوده است. از طرفی عسل جدا از خواص دارویی خود دارای قابلیت ارسال کنندگی بالا و جذب سریع است که می تواند برای خواص دارویی سایر افزودنی ها ناقل بسیار خوبی باشد. یکی دیگر از دلایل انتخاب عسل به عنوان پایه این غذاداروها اینست که عسل نگهدارنده ی بسیار خوبی بوده و هر چیزی که درونش قرار بگیرد را مدت طولانی تری سالم نگه میدارد و از نفوذ هوا و اکسیژن به آن جلوگیری می کند.
این دسته از غذاداروها تحت عنوان عسل فایتوژنیک یا عسل ترکیبی شناخته می شود که در ادامه به بررسی خواص برخی از ترکیبات موجود و تثبیت شده می پردازیم.
عسل توت فرنگی:
ترکیبات بیو اکتیو توت فرنگی شامل پلی فنول ها و آنتی اکسیدان ها، ویتامین C، فیبر، پروتئین، منیزیوم، پتاسیم ،ویتامین Kو ….می باشد.
که حضور هر کدام ازین ترکیبات خواص دارویی ویژه ای را به دنبال دارد.
همراه شدن خواص توت فرنگی با عسل ترکیب بسیار مفیدی برا سلامت مصرف کننده را به ارمغان می آورد.[3, 4]
عسل شاتوت:
خواص شاتوت به دلیل ترکیبات مشابه با توت فرنگی بسیار مشترک هستند و شدت تاثیر گذاری آن ها متفاوت ست اما شاتوت علاوه بر خواص مشترک با توت فرنگی دو خاصیت مهم دیگر نیز دارد:
- پیشگیری از سرماخوردگی و آنفولانزا که درین روزهای کرونایی بسیار حائز اهمیت است.
- بهبود تغذیه و تصفیه کبد و حفظ سلامتی کبد به دلیل آهن بالا[5]
عسل ارده:
ارده کنجد که در طب سنتی جایگاه ویژه ای دارد از نظر طبع شناسی دارای طبع گرم و تر است و برای افرادی که دارای طبع سرد و خشک هستند توصیه می شود و البته به دلیل خواص سرشار افراد گرم مزاج هم به خوردن ارده توصیه شد اند اما باید مصلح آن را نیز مصرف کنند که بهترین مصلح ارده، عسل معرفی شده است.
این ماده ی ارزشمند از نظر طب مدرن نیز مورد توجه ست و به دلیل ترکیبات بسیار غنی شامل:
- پروتئین
- کربوهیدرات
- فیبر
- آهن
- روی
- منیزیوم
- پتاسیم
- سدیم
- کلسیم
- منگنز
- فسفر
- خانواده ویتامین B (B1,B2,B3,B5,B6,B9)
تقریبا برای تمامی ارگان های بدن خواص دارویی دارد و در تحقیقات کارآزمایی بالینی موفق عمل میکند.
مثلا در دو مقاله کارازمایی بالینی یافته ها به این صورت بود:
- مطالعه با جامعه آماری 50 بیمار مبتلا به استئوآرتریت زانو صورت گرفت به گروه آزمون علاوه بر درمان دارویی روزانه 40 گرم دانه کنجد یا ارده داده شد و گروه شاهد فقط درمان دارویی دریافت کرد.
نتیجه: در گروه آزمون کاهش کلسترول خون به شکل معنا داری مشاهده شد.
- مطالعه با جامعه آماری 41 بیمار مبتلا به دیابت نوع دو صورت گرفت به گروه آزمون روزانه به صورت ناشتا 2 قاشق ارده کنجد داده شد و گروه شاهد رژیم غذایی معمول خود را داشتند.
نتیجه: در گروه آزمون کاهش معنادار تری گلیسیرید مشاهده شد.
این مطالعات نشان دهنده ی تاثیر ارده کنجد بر تنظیم میزان کلسترول و تری گلیسرید خون است که از عوامل مهم ابتلا به بیماری های قلبی هستند. پس تاثیر این ماده ی غذایی بر روی سلامت قلب روشن است.
سایر اثرات مفید ارده کنجد به صورت خلاصه در جدول زیر بیان میشود:
ارده همچنین به دلیل داشتن خواص آنتی اکسیدانی بسیار قوی از ابتلا به بیماری هایی مثل دیابت نوع دو، سرطان و بیماری های قلبی می شود.
لازم به ذکر است که در مطالعات به عمل آمده توسط محققان اثبات شده است که خواص ضد باکتریایی عصاره کنجد در برابر 7 درصد باکتری‌های مقاوم به آنتی بیوتیک (MRSA)، موثر است. [6, 7]
عسل سیاه دانه (معجون دو سین):
این ترکیب از دیرباز تا امروز به منظور بهبود سیستم ایمنی بدن بسیار مورد توجه بوده و در طب سنتی و طب اسلامی بسیار بر آن تاکید شده. معجون دوسین یکی از پرکاربردترین محصولات فایتوژنیک طب سنتی ایرانی است و به خاطر داشتن اثرات چشمگیر بر طیف وسیعی از بیماری ها اهمیت بالایی دارد.
عملکرد های بیولوژیکی:
- فعالیت آنتی اکسیدانی
- ضد التهاب
- کاهش چربی خون
- ضد سرطان
- مقابله با دیابت
- حفاظت قلبی عروقی
- حفاظت از دستگاه گوارش و بهبود عملکرد آن
- بهبود عملکرد دستگاه عصبی
- حفاظت از سلول های عصبی (نورون ها)
- تقویت سیستم ایمنی
- حفاظت از کبد
- ترمیم زخم
- کمک به درمان سیستم تولید مثل به ویژه در آقایان
محصولات فایتوژنیک دیگری چون عسل و زعفران، عسل و کره بادام زمینی، عسل و سه شیره و ….. نیز تولید و تثبیت شده و به مصرف می رسد که هرکدام مانند ترکیبات مطرح شده دارای خواص بی شمار بوده و به عنوان یک غذای فراسودمند یا غذا دارو با طعمی مطبوع می توانند رژیم غذایی جامعه را غنی کنند.[8]
منابع:
1. Das, L., et al., Role of nutraceuticals in human health. Journal of food science and technology, 2012. 49(2): p. 173-183.
2. Tapas, A.R., D. Sakarkar, and R. Kakde, Flavonoids as nutraceuticals: a review. Tropical journal of Pharmaceutical research, 2008. 7(3): p. 1089-1099.
3. Afrin, S., et al., Promising Health Benefits of the Strawberry: A Focus on Clinical Studies. J Agric Food Chem, 2016. 64(22): p. 4435-49.
4. Skrovankova, S., et al., Bioactive Compounds and Antioxidant Activity in Different Types of Berries. Int J Mol Sci, 2015. 16(10): p. 24673-706.
5. Kaume, L., L.R. Howard, and L. Devareddy, The blackberry fruit: a review on its composition and chemistry, metabolism and bioavailability, and health benefits. J Agric Food Chem, 2012. 60(23): p. 5716-27.
6. Eftekhar Sadat, B., et al., Effects of sesame seed supplementation on clinical signs and symptoms in patients with knee osteoarthritis. Int J Rheum Dis, 2013. 16(5): p. 578-82.
7. Mohammad Shahi, M., et al., Effect of Sesamin Supplementation on Glycemic Status, Inflammatory Markers, and Adiponectin Levels in Patients with Type 2 Diabetes Mellitus. J Diet Suppl, 2017. 14(1): p. 65-75.
8. Kooti, W., et al., Phytochemistry, pharmacology, and therapeutic uses of black seed (Nigella sativa). Chin J Nat Med, 2016. 14(10): p. 732-745.
